Sevgili okuyucularım. Konunun izahına girmeden önce bazı terimlerin manasını bilmekte fayda olacaktır. Bunlardan birisi ‘içtihad’dır. Bunun anlamı ‘güç, takat ve çaba’ olarak ifade edilmiştir. İçtihad kelimesi Kur’an’da zikredilmemiştir. Ancak zaruri görülmüştür. Mesela peygamberimiz rüku ve secdede belini tam doğrultmayan ve böylece namaz kılan birisine “Namazını yeniden kıl, çünkü sen namaz kılmadın” buyurmuş ve sözü üç kere tekrarlamıştır. Sonrada namaz kılan “Ey Allah’ın resulü bana doğrusunu öğret. Vallahi ben elimden geleni yaptım” demiştir. Burada karar veren, yani içtihad edip ibadet edene iki sevap vardır emri hadislerle açıklanmıştır. Bir dini hükmü anlamak için ve tetkik etmek için dört söz önemlidir. Birincisi “Istılahı manası: İçtihad kelimesini Peygamberimiz ve ashabı kullanmış olmakla beraber, bundan neyi kastettiklerini ifade etmemişlerdir. Bu konuda günümüze kadar ulaşan en eski delil İmam-ı Şafi’nin fıkıh usulüdür. Burada doğru olan hükme götüren yalan delili içtihadda aranır. İçtihad ise kıyastan ibarettir. Burada esas olan “Kitap ve sünnette Allah’ın hükmünü araştırmaktır. İkincisi: İçtihad ve kıyas arasında hakkında nas bulunan, yani ayet ve hadis olan konularda, nas bulunmayan bir meseleye tatbik etmektir” denilmiştir. Üçüncüsü ise ‘İstinbat’ sözcüğüdür ki ‘gizli ve örtülü’ bir şeyi ortaya koymak (meydana çıkarmak)tır. Kur’an-ı Kerim’de ise “Kapalı düşünmeye muhtaç olan bir haberi, üzerinde düşünerek arzu edilen manaya ulaşmak” şeklinde kullanılmıştır. Dördüncüsü ‘Rey’dir. Bunun anlamı ise “Kitap ve sünnetle hükmü bulunmayan bir konuda umumi prensipler ve dinin ruhundan hareketle varılan hüküm demektir. Reyde içtihadın bir nevini ifade eder. Bunun açık örneği Peygamberimizin Muaz B.Cebele “ne ile hükmedersin ayet ve hadiste yoksa” sorusuna reyimle içtihad ederim cevabını vermesidir. Beşincisi: ‘Fıkıh’tır. Anlamak, kavramak, ince noktalarına vakıf olmak manalarına gelmektedir. İslam hukuku anlamındadır. Altıncısı: ‘İstidlal’dir. Bunun anlamı ise “Allah’ın kullarında yarattığı temyiz kabiliyetinden ibaret olan akıl ile yapılan içtihaddir.  Yedincisi ise ‘İçtihadın mana ve şümulü’dür ki burada birisi dar, diğeri geniş olan iki anlam ifade eder. İçtihadın sahası kıyastan geniştir.
Şu gerçeği çok iyi bilmek lazımdır. Nasların (yani ayet ve hadislerin) bulunmadığı yerde kıyas, istihzan, maslahat yolları ile içtihad yapılabilir. Nasların (ayet ve hadislerin) bulunduğu yerde ise onları anlamak ve sözlerin neyi ifade ettiğini, usul ve ilmi yollarla bilmek. Mukayese yollarını ilmi anlamda değerlendirmek esastır. Mahkeme içtihadları ile ilmi içtihadlar birbirinden farklı olabilir.
Devam edecek…