Tarih tablosuna uzaktan bakıldığında, olayların akışının tam bir düz çizgide olmadığını gözlemleriz. Tarih dünyanın her yerinde sadece belirli bir yöne, belirli bir noktadan bir başkasına düzenli bir biçimde ilerlemez. Aynı yılda farklı yerlerde birbirinden bağımsız bir sürü olay yaşanmış ve yaşanmaya devam etmektedir.

Ancak bu tarihin bir bütün olarak ele alınmasına da engel değildir. Tarih birbirlerini tetikleyen olayların oluşturduğu karmaşık ağdır, ve geçmişle ilgilenen herkes bu ağın ipliklerindeki bağlantı noktalarının neden, nasıl ve ne zaman meydana geldiğini analiz etmeye çalışır.

Her ne kadar düz bir ilerleme çizgisi üzerinde olmasada, dünyanın herhangi bir noktasında yaşanan önemli bir olay er yada geç farklı yerlere de yayılır. Bazen ilk başta önemsiz ya da küçük çaplı görülen bir olay, ileride çok daha büyük gelişmelerin başlangıcı olur kimi zaman. Birbirinden başlangıcı farklı ve bağımsız olaylar bile, doğru zamanda ve yerde, yıkıcı bir etkiye sebep olabilir.

Kahraman çivinin anlatıldığı çoğumuzun bildiği masal, kısmen bu duruma örnektir. “Bir çivi bir nalı, bir nal bir atı, bir at bir komutanı ve bir komutan bir ülkeyi kurtarır.” Olaylar farklı şekilde gelişseydi eğer, atın nalından düşen o küçük çivi, o nalın yerinden oynamasına ve atın tökezlemesine neden olur, atın taşıdığı komutan belkide yaralanır, ülkesini ve insanlarını kurtaramazdı.

Tarih bu gibi küçük olaylardan doğan büyük farklarla doludur. Çoğu zaman bu olayların en baştaki tetikleyicisini fark edebilmek için o zamanı geride bırakmamız gerekmiş, bu küçük mıh çivileri sonrasında hiç beklemediğimiz şekillerde karşımıza çıkmıştır. Önemlerini tam anlamıyla kavrayabilmek için bir kaç yüz yıl geçmesi gerekmiş, belkide en önemlilerinden olanı ise mikrop ve bakterilerdir.

Çağlar boyunca büyük savaşçıları, yetişkin insanları yada küçücük çocukları farketmeden alt eden hastalıklar. Acaba kaç büyük komutan, sanatçı yada zanaatkâr, potansiyellerine ulaşamadan gözlerini yumdular? İnsanların hastalıkları iyileştirmek şöyle dursun nereden çıktıklarını bile bilmedikleri bir dönemde, bu hayatın her yerinde kapıda bekleyen bir ölümdü aslında. Dönem dönem kayıpların sayısı öyle rakamlara ulaştı ki, arkasında bıraktığı yıkımdan sonraki değişimler yeni tarihsel dönemlerin başlangıcı oldular.

Amerika kıtasının kolonize edilmesinde, yabancılar yerli halkın önemli bir kısmını hiç savaşmadan, sadece taşıdıkları mikropları onlara geçirerek katletmişlerdir. Tarihin önemli bir kısmında dünyanın geri kalanından izole şekilde yaşamış bu halk, yıllarca Avrupa’yı kasıp kavuran veba gibi hastalıklarla hiç karşılaşmamış, bu görünmez tehlikeye karşı alacakları hiçbir önlemleri olmayacağından bir anlamda savaşamadan yenilmişlerdir.

Bu olaydaki çivinin ne olduğunu günümüz teknoloji ve bilgisiyle biliyoruz. Her ne kadar koloniciler bu durumun sağladığı savaş avantajlarından yararlanmışsa da, bunu bilerek yapmamışlardı.

Hijyen, insanlık tarihi boyunca en büyük değişimleri tetikleyen en küçük çivilerden biri olmuştur. Önemini günümüzdeki bilgi birikimiyle ve geçmişe uzaktan bir gözlemci konumuyla bakma lüksünün kombinasyonu sayesinde tam anlamıyla kavrayabilmiş durumdayız.

Hijyen ve temizlik, kişisel ve yakın çevre refahımızın da üstünde, doğrudan tarihi değiştirecek değişimleri tetikleyecek kadar önemli olmuştur. Tarih öncesinde bile insanlar o dönemin el verdiği kaynakları kullanarak düzenli bir şekilde hem kendi kişisel temizliklerine hemde mesken tuttukları yerlerin temizliğine önem vermişlerdir.

Hastalıklar ve yaralanmalar tarih boyunca insanların en büyük ölüm sebeplerinden olmuşlardır. Bu yazı, hatta tarım öncesi dönemlerde bile insanlar su kaynakları ve bazı bitkisel çözümlerle kendilerini temizlemiş, yaralarını antiseptik bitkilerle mikrop kapmasından korumuşlardır.

Bin yıllar sonrasında orta çağ gibi dönemlerde, Avrupa’nın en pis ve mikrop dolu yerlerden olduğu önyargısı bile sanıldığı kadar doğru değildir. Elbette günümüz şartlarının yanında oldukça pis bir hayat yaygındı ancak insanların toplu olarak kullandıkları banyo evleri vardı ve genel olarak kişisel sağlıklarına statülerinin elverdiği kadar dikkat ediyorlardı.

Benzer dönemde özellikle İslam dünyasında, dinin emri üzerine temizlik zaten hayatın her noktasında oldukça önemliydi ve bu durum uzun yıllar boyunca devam etmiştir. Daha uzak bölgelerde Çin’de banyo kültürüne dair milattan önce 1600 yıl geriye giden bilgiler mevcut.

Tarihte toplumları sarsan veba gibi hastalıkların çoğu kalabalık ve yeteri kadar temizlenmemiş şehirlerden meydana gelmiştir. Vebaların çoğu, hayvanlarda zaten mevcut olan hastalıkların insanlara geçmesi ile meydana çıkmıştır. Ancak hayvanlarda daha hafif şekilde meydana çıkan semptomların insanlarda çok daha şiddetli şekilde ortaya çıkması bu hastalıkların belirleyici noktasıdır.

Yeterli hijyenik altyapının sağlanamadığı şehirlerde, çok fazla hayvan, insan ve bunlardan ortaya çıkan atıkların nedeniyle, normalde insana geçmeyen bu hastalıklar, bu kadar yoğun ve uygun koşullu bir ortam bulunca insanlara bulaşmıştır.

Eski dünyanın insanları bu hastalıklarla çok uzun süre uğraşmış, ancak medikal bilginin hijyen ve sağlık arasındaki bağın düşünülenden çok daha derine gittiği keşfiyle daha iyi bir yöne ilerlemiştir.

İnsanlar ilginç şekilde, tarih öncesinde antibiyotik değerlerde bitkiler kullanmış, bin yıllar sonrasında doktorlar tedavi öncesinde el yıkamayı yeniden keşfetmek zorunda kalmıştır. Gözle görülmeyen küçük canlılar, tarihin akışını değiştirmiş, değiştirmeye devam etmektedirler.